مقدمه
يكي از هزاران فضيلت امير المؤمنين علیه السلام عبادتهاي مخلصانه و عاشقانة او است كه سخن راندن در اين مقوله هر چند ناقص، بسيار مشكل است؛ اما بنا به مثل معروف «مَا لَا يُدْرَكُ كُلُّهُ لَا يُتْرَكُ كُلُّهُ؛ آنچه را كه به طور كامل نمي تواني درك كني، به طور كامل ترك مكن!» توفيق بيان گوشه اي از اين فضايل را داشته باشيم.

آب دريا را اگر نتوان كشيد               هم به قدر تشنگي بايد چشيد

عبادتها و گريه هاي شبانه، راهگشاي حل مشكلات روز و منشأ توفيقات الهي است. كسي كه به عشق معبود خود از لذت خواب خوش نيمه شب مي گذرد و عاشقانه در برابر حضرت حق سر تعظيم فرو مي آورد، در زندگي دنيوي و اخروي خود رستگار خواهد بود.
خداوند متعال مي فرمايد: «وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّي يَأتِيَكَ الْيَقِينُ»؛² «پروردگارت را عبادت كن تا تو را يقين فرا رسد.» و بر اساس اين آية شريفه است كه حضرت علي علیه السلام عابدترين مردم بود و بيش تر از همه نماز مي خواند و روزه مي گرفت: «فَكَانَ أَعْبَدَ النَّاسِ وَ أَكْثَرَهُمْ صَلَاةً وَ صَوْماً؛³ پس (علي علیه السلام ) عابدترين مردم بود و بيش ترين نماز و روزه نسبت به مردم.»
شخصيت امير المؤمنين علي علیه السلام در ميدان جنگ، سياست، اجتماع و... نه تنها او را از عبادت باز نداشت؛ بلكه حضرت در تمامي ميدانها ممتازترين به شمار مي آيد. همچنين وجود مشكلات متعدد در اداره و رهبري كشورهاي بزرگ آن زمان، نتوانست او را لحظه اي از ياد خدا غافل سازد.
هو البكّاء في المحراب ليلاً هو الضحاك اذا اشتد الضراب⁴
«او در محراب عبادت به شدت گريان و در شدت جنگ بسيار خندان بود.»
امام علي علیه السلام در ايمان، تقوا، اخلاص و بندگي منحصر به فرد بود، لذا وقتي در برابر حضرت حق تعالي مي ايستاد، چشمش ديگر نمي ديد، گوشش نمي شنيد، دنيا با تمام وجود از خاطرش محو مي شد و تنها خدا را مي ديد و بس.
او عاشق و دلداده بود، و عشق و شوق خدا را عبادت مي كرد؛ زيرا عبادت او براي رفع تكليف نبود؛ بلكه او محب حقيقي بود و جز جمال دلرباي حقيقت چيزي در نظرش جلوه گر نمي شد.
مردي به نام «ذِعْلِب» عرض كرد: يا امير المؤمنين! آيا پروردگارت را ديده اي؟ آن حضرت فرمود: «وَيْلَكَ مَا كُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ قَالَ وَ كَيْفَ رَأَيْتَهُ قَالَ وَيْلَكَ لَا تُدْرِكُهُ الْعُيُونُ فِي مُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِيمَانِ؛⁵ واي بر تو! ديده هاي ظاهر او را نتواند ديد؛ ولي ديده هاي دل به وسيلة حقايق ايمان او را مشاهده مي كنند.»

به چشم ظاهر اگر رخصت تماشا نيست                        نه بسته است كسي شاهراه دلها را
وجود مولي الموحدين امير المؤمنين علي علیه السلام خدا را تمام وجود درك كرده بود كه پس از رسول اكرم صلی الله علیه و آله جايگاه شاگرد اولي كلاس بندنگي را به نام خود ثبت كرد و فرمود: «مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَ لَا شَوْقاً إِلَى جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ رَأيْتُكَ أهْلاً لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ؛⁶ عبادت نكردم تو را به جهت خوف از آتش و نه به خاطر طمع بهشت تو، وليكن تو را سزاواز پرستش و اطاعت يافتم، پس عبادتت كردم.»
ز بارگاه قدس حق، يك نفس او كنار نيست
علي است عاشق خدا، بندگيش شعار نيست
عبادت حضرت علي علیه السلام به اين جهان مادي منحصر نيست. ايشان به مردم مي فرمود: «آيا اقرار مي كنيد كه پسر عمويم پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من و اهل بيتم نوري بوديم كه چهارده هزار سال قبل از آنكه خداوند آدم را خلق كند، در پيشگاه پروردگار مشغول عبادت بوديم. وقتي خداوند آدم را خلق كرد، آن نور را در صلب او قرار داد و او را به زمين فرستاد.»⁷
«ابن ابي عياش» از «سليم بن قيس» نقل كند كه گفت: به ابوذر گفتم: خداي بيامرزدت! شگفت انگيزترين سخناني را كه از رسول خدا صلی الله علیه و آله دربارة علي بن ابي طالب علیه السلام شنيده اي، برايم تعريف كن. گفت: شنيدم كه رسول خدا صلی الله علیه و آله مي فرمايد: پيرامون عرش نود هزار فرشته اند كه تسبيح و عبادتي جز فرمانبري از علي بن ابي طالب علیه السلام و بيزاري از دشمنانش و طلب آمرزش براي پيروانش ندارند. گفتم: خداي بيامرزدت! جز اين. گفت: شنيدم كه مي فرمود: خداوند جبرئيل، ميكائيل و اسرافيل را به اطاعت از علي علیه السلام و بيزاري از دشمنانش و آمرزش براي پيروانش مخصوص گردانيده است. گفتم: خداي بيامرزدت! جز اين. گفت: شنيدم كه رسول خدا صلی الله علیه و آله مي فرمود: خداوند هماره در هر امتي كه پيامبري مرسل داشته، بر آنان به حقانيت علي علیه السلام احتجاج مي كند، هر كدامشان كه علي شناس تر باشند، بزرگ ترين مقام را نزد خداوند دارند. گفتم: جز اين. گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنيدم كه: اگر من و علي نبوديم، خداوند شناخته نمي شد. اگر من و علي نبوديم خداوند عبادت نمي شد. اگر من و علي نبوديم، ثواب و عقابي نبود. ميان خدا و علي پرده و پوششي در كار نيست.»⁸

علي اي هماي رحمت، تـو چه آيتـي خدا را
كه به ما سوي فكندي همه سايه هما را
دل اگر خدا شنـاسي همـه در رخ علـي بيـن
به علي شناختم من به خدا قسم خدا را
نه خدا تونانمش خواند نه بشر توانمش خواند
متحيّـرم چه نامـم شه ملـك لا فتي را

پيامبر رحمت صلی الله علیه و آله دربارة اوج ايمان و عرفان حضرت علي علیه السلام مي فرمايد: «لَوْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وُضِعَتْ فِي كِفَّةٍ وَ وُضِعَ إِيمَانُ عَلِيٍّ علیه السلام فِي كِفَّةٍ لَرَجَحَ إِيمَانُ عَلِيٍّ؛⁹ اگر آسمانها و زمين در يك كفة ترازو و ايمان عي در كفة ديگر گذاشته شوند، به طور حتم ايمان علي بر آنها فزوني مي كند.»
حضرت علي علیه السلام براي رفع تكليف عبادت نمي كرد، و نمازهاي پنجگانه، زكات، روزه، حجّ و جهاد را به زيباترين وجه بجا مي آورد و حالاتش در عبادت از خشوع و خوف خدا بسيار عجيب بود و جز پيامبر خدا صلی الله علیه و آله كسي همتاي او نبود، تا آنجا كه فرمود: «نشستن در مسجد، نزد من دوست داشتني تر از بهشت است؛ چرا كه لذّت بودن در بهشت براي رضايت نفس است؛ ولي نشستن در مسجد براي كسب رضايت خدا است.»¹⁰
هر چند بيان تمام خصوصيات عبادات امام علي علیه السلام امري محال است؛ اما به قدر بضاعت به ذكر مواردي از آن مي پردازيم:

عبادتهاي شبانه
امام علي علیه السلام ويژگيهاي منحصر به فردي دارد؛ زيرا صفات و كمالات متباين و متضاد را در خود جمع كرد. صفاتي مانند: حكومت و تواضع، خوف و خشيت و شجاعت، ثروت و زهد، قدرت و صبر، غضب و حلم و.... او روزها را روزه داشت و با آن همه مجاهدتها، شبها را به عبادت مشغول بود.¹¹
«ابو درداء» كه يكي از اصحاب پيغمبر صلی الله علیه و آله است، مي گويد: در شب تاريكي از نخلستاني عبور مي كردم. نجواي كسي را شنيدم كه با خدا مناجات مي كرد. چون نزديك شدم، ديدم علي علیه السلام است. خود را پشت درخت مخفي كردم و ديدم كه او با خوف و خشيت تمام و با آهنگ حزين مناجات مي كند و از خوف آتش سوزان جهنم گريه مي نمايد و به خدا پناه برده، طلف عفو و بخشش مي كند. آنقدر گريه كرد كه بي حس و حركت بر زمين افتاد! گفتم شايد خوابش برده است، نزديكش رفتم، چون چوب خشكي افتاده بود. او را تكان دادم، حركت نكرد. گفتم: حتماً از دنيا رفته است. شتابان به منزلش رفتم و خبر مرگ او را به حضرت زهرا علیها السلام رساندم. ايشان فرمود: مگر او را چگونه ديدي؟ من شرح ما وقع را گفتم. حضرت علیها السلام فرمود: او نمرده؛ بلكه از خوف خدا غش كرده است.»¹²

ز نخلستان بگوش آيد طنيني
صداي جان فزا و دلنشيني

علي دارد مناجات شبانه
نداي آتشين و عاشقانه

به روز واقعه ضرّاب ميدان
به نخلستان بود گريان و نالان

در آنجا چون نهنگ بحر تقدير
در اينجا آتشين آهش جهان گير

گهي انبان زاد و توشه بر دوش
يتيمان را نمي كردي فراموش

ز تاريكي به شب پوشيده رخسار
سراغ كودكان رفتي پدروار

همان آن دستي كه خيبر مي گشودي
ينيمان را نوازش مي نمودي

بسي از دهر دون پرور غمين بود
شرار آه او بس آتشين بود

نمازهاي امام علي علیه السلام
نخستين مردي كه با رسول حق صلی الله علیه و آله به نماز ايستاد، حضرت علي علیه السلام بود؛ چرا كه رسول مكرم اسلامي روز دوشنبه به پيامبري مبعوث شد و روز سه شنبه امير مؤمنان علیه السلام به او ايمان آورد.
مگر حضرت علي علیه السلام در غار حرا هنگام بعثت همراه رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود؟ پس چطور روز بعد به او ايمان آورده است؟
امام صادق علیه السلام مي فرمايد: «إِنَّ عَلِيّاً علیه السلام فِي آخِرِ عُمُرِهِ كَانَ يُصَلِّي فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ أَلْفَ رَكْعَةٍ؛¹³ علي علیه السلام در آخر عمرش در هر روز و شب هزار ركعت نماز مي خواند.» و خود مي فرمايد: «مَا تَرَكْتُ صَلَاةَ اللَّيْلِ مُنْذُ سَمِعْتُ قَوْلَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله صَلَاةُ اللَّيْلِ نُورٌ؛¹⁴ از زماني كه از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنيدم كه نماز شب نور است، نماز شب را ترك نكردم.»
«جبران خليل جبران»، فيلسوف و شاعر نامدار مسيحي عرب مي گويد: «به عقيدة من، پسر ابو طالب اولين قديسي است كه با روح كلي ملازم شده و با او همنشينيها داشته است. آهنگهاي ابديت را از روح كلّي شنيده و در گوش قومي كه از اين گونه نغمه ها نشنيده بودند، منعكس ساخته، هر كس از او خوشش مي آيد، بر فطرت توحيد است و هر كه با او دشمن است، از بناي جاهليت. پسر ابو طالب، شهيد راه عظمت خوئد شد. او در حالتي از دنيا رفت كه نماز را بر زبان داشت و قلبش از شوق لقاي پروردگار سرشار بود. اعراب حقيقت مقام و موقعيت او را نشناختند، تا زماني كه مرداني از ايران ظهور كردند و گوهر و سنگريزه را تشخيص دادند.»¹⁵
همه خواهند تو را، مُسلم و ترسا و يهود
راستي بر سر كوي تو عجب غوغايي است
همچنان «فؤاد جرداق مسيحي» مي گويد: «هر گاه دشواريهاي زندگي به من روي مي آورد و از رنج روزگار آزرده مي شوم، به آستان علي علیه السلام پناه مي برم؛ زيرا او پناهگاه هر ماتمي است.»¹⁶
انس امام علي علیه السلام با نماز، حتي در ميدان جنگ نيز كمرنگ نمي شود. روزي در جنگ صفين مشغول نبرد بود و ميان دو جناح درگير، منتظر زوال خورشيد بود تا نماز را بخواند، ابن عباس عرضه داشت: يا علي! چرا ايستاده اي (و نمي جنگي)؟ فرمود: منتظر دخول وقتم تا نماز بخوانيم! ابن عباس گفت: آيا اكنون وقت اين حرفها است، در حالي كه ما به كار جنگ مشغوليم؟ امام فرمود: براي چه چيز مي جنگيم؟ مگر نه اينكه جنگ ما براي نماز است؟»¹⁷
كدام عابدي جز علي علیه السلام سراغ داريد كه اين چنين عاشقانه در معبود ذوب شده باشد كه محراب و ميدان نمي شناسد؟
كدام عارفي جز امير بيان علیه السلام مي تواند بگويد: «لَوْ كُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ يَقِيناً؛¹⁸ اگر تمام حجابهاي عالم برداشته شود، ذره اي به يقين او افزوده نمي شود.»
او عابدترين مردم پس از پيامبر صلی الله علیه و آله است و مردم نماز شب، تهجّد، دعا و طرز راز و نياز با خدا را از او آموخته اند، چنانكه در گرما گرم نبرد سفين ـ كه تير از هر سو مانند باران مي باريد و در اطراف امام علیه السلام فرود مي آمد ـ از خداي خويش غافل نشد و عادت هميشگي و عبادت را رها نكرد و هنگامي كه به خدا توجّه پيدا مي كرد، با تمام وجود به سوي او مي رفت و از جهان ماده و آنچه در آن است مي بريد تا جايي كه درد را احساس نمي كرد؛ زيرا وقتي مي خواستند تير را از بدن مباركش بيرون بكشند، منتظر ماندند تا به نماز بايستد و چون مشغول نماز شد و به سوي خدا روي آورد، تير را بيرون كشيدند و حضرت چيزي احساس نكرد.¹⁹

قرائت و تفسير قرآن
اوّلين²⁰ مؤلّف علوم قرآني در اسلام امير المؤمنين علیه السلام است كه با املاي پيامبر صلی الله علیه و آله معارف اسلام و تفسير قرآن را مي نوشت كه به نام «كتاب علي علیه السلام » معروف گشت.
در زماني كه حضرت خانه نشين شدند، روزي ابوبكر كسي را سراغ حضر فرستاد تا بيرون آمده و بيعت كند، امام علي علیه السلام جوئاب فرستاد: «من مشغول هستم و با خود قسم ياد كرده ام كه عبا بر دوش نيندازم، جز براي نماز، تا آنكه قرآن را تنظيم و جمع آوري نمايم.»²¹
«ابي مالك» از «ابن عبّاس» نقل مي كند: «عبد الرحمن بن عوف» چند تن از اصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله را به نماز جماعت دعوت كرد. چون جمع شدند، امام علي علیه السلام را امام جماعت خويش قرار دادند؛ زيرا آن حضرت قرآن را بهتر از ديگران قرائت مي كرد. «ابن فضيل» مي گويد: «مَا رَاَيْتُ اَحَداً اَقْرَاُ مِنْ عَلِيّ علیه السلام ؛²² احدي را قاري تر از علي بن ابي طالب علیه السلام نديدم.» يعني هيچ كس را نديديم قرآن را بهتر از علي علیه السلام تلاوت كند.
«عمر بن خطاب» هميشه مي گفت: «اَعْلَمُنَا بِالْقَضَاءِ وَ اَقْرَؤُنَا لِلْقُرْآنِ عَلِيُّ بْنُ اَبِي طَالبٍ علیه السلام ؛²³ داناترين فرد به علم قضاوت و قاري ترين شخص به قرآن علي بن ابي طالب علیه السلام است.»

روزه
در روايات آمده است كه امام علیه السلام پس از فراغت از جهاد، به آموزش و قضاوت در ميان مردم مي پرداخت و پس از آن به كار در مزرعه اشتغال داشت و در همان حال به ذكر خدا مشغول بود.²⁴
امير المؤمنين علي علیه السلام به ابوذر فرمود: «يَا اَبَاذَر! ألْزِمْ قَلْبَكَ الْفِكْرَ وَ لِسَانَكَ الذِّكْرَ وَ جَسَدَكَ الْعِبَادَةَ وَ عَيْنَيْكَ الْبُكَاءَ مِنْ خَشْيَةِ اللهِ وَ لَا تَهْتَمَّ بِرِزْقِ غَدٍ وَ ألْزِمِ الْمَسَاجِدَ عُمَّارَهَا هُمْ أهْلُ اللهِ وَ خَاصَتِهِ قُرَّاءُ كِتَابِهِ الْعَامِلُونَ بِهِ؛²⁵ قلب خود را از فكر جدا مكن و زبان خود را دائماً به ذكر مشغول بدار و بدن خود را به عبادت بگمار و دو چشم خود را به گريه از خوف خدا عادت بده، و در غم روزي فردا مباش، از مساجد جدا مشو، به درستي كه تعمير كنندگان مساجد اهل الله مي باشند، و كساني به مساجد اختصاص دارند كه قرآن مي خوانند و به آن عمل مي كنند.»

مطيع و جان نثار پيامبر صلی الله علیه و آله
حضرت علي علیه السلام مي فرمايد: «أنَا مِن رَسوُلِ اللهِ صلی الله علیه و آله كَالعَضُدِ مِن المَنكَبِ وَ كَالذَّرَاعِ مِنَ العَضُدّ...؛²⁶ نسبت من با رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند بازو نسبت به شانه و دست به بازوان است. «لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِيلِ أَثَرَ أُمِّه ؛ من مانند بچه شتري كه دنبال مادرش مي دود، مطيع رسول خدا بودم.»
ام كلثوم، دختر امير المؤمنين علیه السلام مي گويد: در شب نوزدهم ماه رمضان دو قرص نان جو، يك كاسه شير و مقداري نمك براي افطار خدمت پدرم آوردم. وقتي نمازش را به اتمام رساند، براي افطار آماده شد. هنگامي كه نگاهش به غذا افتاد، به فكر فرو رفت. آنگاه سرش را تكان داد و با صداي بلند گريست و فرمود: عزيزم! براي افطار پدرت دو نوع خورشت (شير و نمك)، آن هم در يك سفره آماده ساخته اي؟ تو با اين عمل مي خواهي فرداي قيامت براي حساب در محضر خداوند بيش تر بايستم؟ من تصميم دارم هميشه دنباله رو برادر و پسر عمويم رسول خدا صلی الله علیه و آله باشم.²⁷
فداكاري حضرت براي نجات جان پيامبر صلی الله علیه و آله در «ليلة المبيت» از بزرگترين عبادتها است. چهل مرد از قبايل مختلف براي خاموش كردن نور هدايت، نيمه شب به خانة وحي يورش بردند؛ اما با چهرة نوراني امير المؤمنين علیه السلام روبه رو شدند كه در بستر پسر عمّ خود، براي نجات جان نادي توحيد خوابيده بود. خداوند از اين جانفشاني حضرت اينگونه ستايش مي كند: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْري نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ»؛²⁸ «در بين مردم كساني هستند كه در راه رضاي خدا از جان خويش مي گذرند و خدا دوستدار چنين بندگاني است.»

جنگ و جهاد
زماني كه امام علي علیه السلام با نامردان مردنما و دارندگان رؤياهاي كودكانه سخن مي گويد، شجاعت خود را به رخ كساني مي كشد كه آرزوي ديدن آنها را ندارد: «وَ هَلْ أَحَدٌ مِنْهُمْ أَشَدُّ لَهَا مِرَاساً وَ أَقْدَمُ فِيهَا مَقَاماً مِنِّي لَقَدْ نَهَضْتُ فِيهَا وَ مَا بَلَغْتُ الْعِشْرِينَ وَ هَا أَنَا قَدْ ذَرَّفْتُ عَلَى السِّتِّينَ وَ لَكِنْ لَا رَأْيَ لِمَنْ لَا يُطَاعُ؛²⁹ كدام يك از آنان بيش تر از من در ميدان جنگ بوده و بيش تر از من نبرد را آزموده است؟ هنوز بيست سال نداشتم كه پا در معركه گذاشتم و اكنون ساليان عمرم از شصت فزون است؛ وليكن رأي تدبير ندارد كسي كه فرمانش را نمي برند و پيروي از احكامش نمي نمايند.»
هنگامي كه رسول خدا صلی الله علیه و آله به پيامبري مبعوث شدند هشتاد و دو جنگ براي ايشان پيش آمد كه بنا به نقل مورخان، امير المؤمنين علیه السلام در اكثر آنها فرمانده بود و همچون قهرماني دلاور شركت داشت كه به عنوان نمونه به مواردي اشاره مي گردد:
1. جنگ بدر: يكي از جنگهاي سرنوشت ساز براي مسلمانان بود كه 70 تن كشته و 70 تن اسير شدند. بسياري از مقتولين به دست امام علیه السلام كشته شدند.³⁰
2. در جنگ احد شايعه كردند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله كشته شد، اكثريت مسلمانان فرار كردند. فرار عثمان قطعي است و عمر و ابوبكر نيز خود اعتراف كرده اند. امام علي علیه السلام فرمود: »هنگامي كه قريش بر ما حمله كردند، انصار و مهاجرين راه خانة خود را گرفتند. من با وجود هفتاد زخم، از پيامبر صلی الله علیه و آله دفاع كردم.»³¹
3. در جنگ خيبر، امام علي علیه السلام بود كه پس از كشتن مرحب يهودي و برادرش، درِ خيبر را از جا درآورد و دشمن را شكست داد و بدين گونه اسلام را از شرّ انسانهاي كينه توز نجات داد.
آن قلعه گشايي كه در قلعة خيبر بركند به يك حمله و بگشود، علي بود
4. «ابن ابي الحديد» در «شرح نهج البلاغه» مي نويسد: «شخصي از استادم «ابو هذيل» پرسيد: آيا علي علیه السلام نزد خدا افضل است يا ابوبكر؟ شنيدم كه گفت: به خدا سوگند! اگر فقط مبارزة علي علیه السلام با «عمرو بن عبدود» در روز خندق با اعمال مهاجرين و ا نصار و تمام عبادتهاي آنان معادله و موازنه گردد، آن مبارزه سنگين تر و برتر از تمام آنها مي شود، چه رسد به ابوبكر تنها.»³²
پيامبر خدا صلی الله علیه و آله در روز جنگ خندق فرمود: «ضَربَةُ عَليٍ يَومُ الخَندَقِ أَفضَلُ مِن عِبَادَةِ الثِّقلَينِ؛³³ ضربت علي علیه السلام از عبادت امتم تا روز قيامت بالاتر است.»
آن شير دلاور كه براي طمع نفس            بر خوانِ جهان پنجه نيالود، علي بود

كمك به ضعفا و فقرا
علامه مجلسي رحمه الله مي گويد: صبحگاهي رسول خدا صلی الله علیه و آله به مسجد آمد و مسجد از جمعيت پر بود، پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: امروز كدامين شما براي رضاي خدا از مال خود انفاق كرده است؟ همه ساكت ماندند، فقط امام علي علیه السلام عرض كرد: من از خانه بيرون آمدم و ديناري داشتم كه مي خواستم با آن مقداري آرد بخرم، «مقداد بن اسود» را ديدم و چون اثر گرسنگي را در چهرة او مشاهده كردم، دينار خود را به او دادم. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: رحمت خدا بر تو واجب شد.
مرد ديگري برخاست و گفت: من امروز بيش از علي علیه السلام انفاق كرده ام. مخارج سفر مرد و زني را كه قصد سفر داشتند و خرجي نداشتند، هزار درهم پرداختم. پيامبر صلی الله علیه و آله ساكت ماند. حاضران گفتند: اي رسول خدا! چرا به علي علیه السلام فرمودي: رحمت خدا بر تو واجب شد و به اين مرد با آنكه بيش تر صدقه داده بود، نفرموديد؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مگر نديده ايد كه گاه پادشاهي خادم خود را كه هدية ناچيزي برايش آورده مقام و موقعيتي نيكو مي بخشد و از سوي خادم ديگرش هدية بزرگي آورده مي شود؛ ولي آن را پس مي دهد و فرستنده را به چيزي نمي گيرد؟ گفتند: چرا، فرمود: در اين مورد نيز همچنين است. رفيق شما (علي) ديناري را در حال طاعت و انقياد خدا و رفع نياز فقيري مؤمن بخشيد؛ ولي آن رفيق ديگرتان آنچه داد، همه را براي معاندت و دشمني با برادر رسول خدا داد و مي خواست بر علي بن ابي طالب برتري جويد. خداوند نيز عمل او را تباه ساخت و آن را وبال گردن او گردانيد. آگاه باشيد! اگر با اين نيت از فرش تا عرش و سيم و زر به صدقه مي داد، جز دوري از رحمت خدا و نزديكي به خشم او و در آمدن در قهر الهي براي خود نمي افزود.»
فرزند بزرگ روزگـارسـت علي                با مردم رنج ديده يارست علي
بر صفحة روزگار اگر خيره شوي             مفهوم نمود كردگارست علي³⁴
روزي براي پيامبر خدا صلی الله علیه و آله دو شتر بزرگ آوردند. حضرت به اصحاب فرمود: آيا در ميان شما كسي هست كه دو ركعت نماز بخواند و در آن هيچ گونه فكر دنيا به خود راه ندهد، تا يكي از اين دو شتر را به او بدهم؟ اين فرمايش را چند بار تكرار فرمود؛ اما كسي از اصحاب پاسخ نداد. امير المؤمنين علیه السلام به پا خاست و عرض كرد: يا رسول الله! من مي توانم آن دو ركعت نماز را بخوانم. پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بسيار خوب. به جاي آور! امير المؤمنين علیه السلام مشغول نماز شد، هنگامي كه سلام نماز را داد، جبرئيل نازل شد، عرض كرد: خداوند مي فرمايد: يكي از شترها را به علي بده!
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: شرط من اين بود كه هنگام نماز انديشه اي از امور دنيا را به خود راه ندهد. علي در تشهد نشسته بود، فكر كرد كدام يك از شترها را بگيرد.
جبرئيل گفت: خداوند مي فرمايد: هدف علي علیه السلام اين بود كه كدام شتر چاق تر است، آن را بگيرد، بكشد و به فقرا بدهد، پس انديشه اش براي خدا بود، نه براي خودش و نه براي دنيا. آنگاه پيامبر صلی الله علیه و آله به خاطر تشكر از حضرت علي علیه السلام هر دو شتر را به او داد.»³⁵
امير المؤمنين علي علیه السلام در زمانها و مكانهاي مختلف شيوة عبادت كردن را به مردم آموخته است. لحظاتي در پاي درس حضرت در كلاس بندگي زانو مي زنيم و از سرچشمة معرفت الهي، جرعه اي مي نوشيم.
1. ميانه روي در خوردن:
بدون ترديد پرخوري مانع شب زنده داري و بپا خاستن براي عبادت شبانه مي شود و دشمن بزرگ سلامت است. لذا امام علي علیه السلام فرمود: بر شما باد به ميانه روي در خوراكيها، كه هم از اسراف بدور است، و هم براي سلامتي بدن مناسب تر، و هم براي عبادت بهتر.³⁶

2. معرفت به خدا:
امام علي علیه السلام فرمود: در جان خود شناخت خدايي را كه مي پرستيد جاي دهيد، تا حركتي كه براي عبادت انجام مي دهيد، از روي شناخت باشد و سودمند؛³⁷ زيرا «لَا خَيْرَ فِي عِبَادَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَفَقُّهٌ؛³⁸ در عبادتي كه آگاهانه نباشد، خير نيست.»
و گاهي ايشان اعلام خطر مي كردند كه: «مَنْ عَبَدَ اللهَ بِغَيْرِ عِلْمٍ كَفَرَ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَم ؛³⁹ هر كس بدون آگاهي و معرفت خدا را عبادت كند، از جايي كه خود نمي داند سر از كفر در مي آورد.» مصداق بارز اين حديث در تاريخ اسلام، خوارج هستند. شيخ صدوق مي نويسد: كساني كه از كثرت سجده و عبادت پيشانيشان پينه داشت و از فرط احتياط بي جا امير المؤمنين علیه السلام را تكفير كردند، از دانة خرماي پوسيده زير نخل احتراز مي كردند و «خباب بن ارت» صحابة پيغمبر را سر مي بريدند و شكم زن آبستنش را مي دريدند.⁴⁰
و در جاي ديگر فرمودند: «سَكِّنُوا فِي أَنْفُسِكُمْ مَعْرِفَةَ مَا تَعْبُدُونَ حَتَّى يَنْفَعَكُمْ مَا تُحَرِّكُونَ مِنَ الْجَوَارِحِ بِعِبَادَةِ مَنْ تَعْرِفُونَ؛⁴¹ معرفت و شناخت آن كس را كه مي پرستيد، در جان خود جاي دهيد تا حركتهاي بدني كه براي عبادت معبود شناخته شده خويش تحمل مي كنيد، شما را سود رساند.»

3. عبادت با خشوع و تواضع:
حضرت علي علیه السلام قلب پاك و خشوع را لازمة عبادت مي داند. ايشان مي فرمايد: «يَا كُمَيْلُ لَيْسَ الشَّأْنُ أَنْ تُصَلِّيَ وَ تَصُومَ وَ تَتَصَدَّقَ [إِنَّمَا] الشَّأْنُ أَنْ تَكُونَ الصَّلَاةُ فُعِلَتْ بِقَلْبٍ تَقِيٍّ وَ عَمَلٍ عِنْدَ اللَّهِ مَرْضِيٍّ وَ خُشُوعٍ سَوِيٍّ وَ إِبْقَاءٍ لِلْجِدِّ فِيهَا الْوَصِيَّةَ؛⁴² اي كميل! مقام اين نيست كه نماز گذاري و روزه بگيري و صدقه دهي، مقام آن است كه نماز همراه قلب پاك انجام شود و مورد پسند الهي بوده، همراه با خشوع متعادل، و دوام جدّيت باشد.»

4. عبادت خالصانه:
فرمود: «الْعِبَادَةُ الْخَالِصَةُ أنْ لَا يَرْجُوَ الرَّجُلُ إِلَّا رَبَّهُ وَ لَا يَخَافُ إِلَّا ذَنْبَهُ؛⁴³ عبادت خالص آن است كه آدمي فقط به پروردگارش اميد داشته باشد و جز از گناهش نترسد.»

5. ذكر:
امام علي علیه السلام فرمودند: مؤمن وقت خويش را سه بخش مي كند: بخشي كه در آن با پروردگار خويش مناجات (و او را عبادت) مي كند، بخشي كه در آن به دنبال تأمين معاش خويش رود و بخشي كه به خلوت (و استراحت) پردازد، تا از آنچه حلال و زيبنده است، لذّت ببرد.»⁴⁴

6. قرآن:
مردي از حضرت علي علیه السلام دربارة شب زنده داري با قرائت قرآن پرسيد، حضرت فرمود: مژده باد هر كه ده يك از شب خود را براي رضاي خدا نماز بخواند، خداي عزّ و جلّ به فرشتگانش فرمايد: براي اين بندة من به شمارة آنچه در نيل از برگ و درخت رويد و به شمارة هر ني و خوط و چراگاه ثواب نويسند.»⁴⁵

فهرست منابع
ـ قرآن کریم
1. ابن ابي الحديد، عبد الحميد بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، قم، چاپ اول، 1404ق.
2. ابن ابي جمهور، محمد بن زين الدين، عوالي اللئالي العزيزية في الاحاديث الدينية، دار سيد الشهداء للنشر، قم، چاپ اول، 1405 ق.
3. ابن بابويه، محمد بن علي، الامالي (للصدوق)، كتابچي، تهران، چاپ ششم، 1376ش.
4. ـــــــــــــــــ ، الامالي (للصدوق)، ترجمه: كمره اي، محمد باقر، 1 جلد، كتابچي، تهران، چاپ ششم، 1376 ش.
5. ابن بابويه، محمد بن علي، الخصال، جامعه مدرسين، قم، چاپ اول، 1362ش.
6. ابن شهر آشوب مازندراني، محمد بن علي، مناقب آل ابي طالب علیهم السلام (لابن شهر آشوب)، علامه، قم، چاپ اول، 1379 ق.
7. تميمي آمدي، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم (مجموعة من كلمات و حكم الامام علي علیه السلام )، دار الكتاب الاسلامي، قم، چاپ دوم، 1410ق.
8. حسكاني، عبيد الله بن عبد الله، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، 2 جلد، التابعة لوزارة الثقافة و الارشاد الاسلامي، مجمع احياء الثقافة الاسلامية، تهران، چ اول، 1411ق.
9. حكيمي، محمدرضا و حكيمي، محمد و حكيمي، علي ـ آرام، احمد، الحياة، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، چاپ اول، 1380 ش.
10. ديلمي، حسن بن محمد، ارشاد القلوب الي الصواب (للديلمي)، الشريف الرضي، قم، چاپ اول، 1412 ق.
11. ـــــــــــــــــ ، أعلام الدين في صفات المؤمنين، مؤسسة آل البيت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1408 ق.
12. سيد علي ميرشريفي، درسنامه آشنايي با تاريخ اسلام، پيام آور رحمت، نشر مشعر، تهران، چاپ 1، بهار 1389.
13. شيخ حر عاملي، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة الي تحصيل مسائل الشريعة، مؤسسة آل البيت علیهم السلام ، قم، چاپ اول، 1409 ق.
14. طبرسي، احمد بن علي، الاحتجاج علي أهل اللجاج (للطبرسي)، نشر مرتضي، مشهد، چاپ اول، 1403 ق.
15. كراجكي، محمد بن علي، الرسالة العلوية في فضل أمير المؤمنين علیه السلام علي سائر البريّة سوي رسول الله صلی الله علیه و آله ، دليل ما ـ ايران، قم، چاپ اول، 1427 ق.
16. كليني، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، دار الحديث، قم، چاپ اول، 1429 ق.
17. ـــــــــــــــــ ، الكافي، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407 ق.
18. مجلسي، محمد باقر بن محمد تقي، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار علیهم السلام ، دار احياء التراث العربي، بيروت، چاپ دوم، 1403 ق.
19. معصومي، رضا، در خلوت علي علیه السلام ، حافظ نوين، تهران، چاپ سوم، 1376ش.
20. هاشمي خويي، ميرزا حبيب الله، حسن زاده آملي، حسن و كمره اي، محمد باقر، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة و تكملة منهاج البراعة (خويي)، مكتبة الاسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1400 ق.
21. هلالي، سليم بن قيس، كتاب سليم بن قيس الهلالي، الهادي، قم، چاپ اول، 1405ق.
 

پی نوشت:

1) منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، خويي، ج 2، ص 409.
2) حجر / 99.
3) شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 1، ص 27؛ بحار الأنوار، ج 41، ص 148.
4) الرسالة العلوية في فضل أمير المؤمنين علیه السلام علي سائر البرية، محمد بن علي كراجكي، المقدمه، ص 14.
5) الكافي، (ط. الاسلامية)، شيخ كليني، ج 1، ص 98.
6) عوالي اللئالي، العزيزية في الأحاديث الدينية، ابن ابي الجمهور، مقدمه، ج 1، ص 20.
7)اسرار آل محمد علیهم السلام ، سليم بن قيس هلالي، ص 287.
8) همان.
9) مستدرك الوسائل، ج 15، ص 339، ح 19.
10) ارشاد القلوب، ديلمي، ج 2، ص 218.
11) همان.
12) امالي، شيخ صدوق، ص 79.
13) الكافي، شيخ كليني، ج 7، ص 615.
14) مناقب آل ابي طالب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 123.
15) در خلوت علي، رضا معصومي، ص 28.
16) همان.
17) وسائل الشيعة: حر عاملي، ج 4، ص 246.
18) غرر الحكم و دررالكلم،‌ تميم آمدي، ص 566.
19) ارشاد القلوب، ديلمي، ج 2، ص 218.
20) اسرار آل محمد علیهم السلام ، ترجمه كتاب سليم، ص 52.
21) كتاب سليم بن قيس الهلالي، ج 2، ص 518.
22) شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، حسكاني، ج 1، ص 32.
23) همان، ج 1، ص 18.
24) ارشاد القلوب، ديلمي، ج 2، ص 219.
25) همان، ج 1، ص 77.
26) شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج 20، ص 316.
27) بحار الانوار، علامه مجلسي، ج 42، ص 276.
28) بقره / 207.
29) الكافي، شيخ كليني، ج 5، ص 6.
نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه:

برچسب‌ها: عیادت, علی, حیدر, حضرت علی, امیرالمومنین,